Województwo Podlaskie świętuje 500 lat istnienia

Obserwator: Województwo podlaskie świętuje w tym roku 500-lecie. O jakie właściwie Podlasie chodzi - te dzisiejsze, czy te sprzed wieków?

Prof. Józef Maroszek: Termin "województwo podlaskie" ma różne znaczenia. Określenie, którego dzisiaj używamy pochodzi z 1999 roku. Wtedy to rząd dokonał podziału terytorialnego Polski i powołał województwo podlaskie w obecnych granicach. Zanim to nastąpiło, specjaliści z różnych dziedzin zrealizowali program badawczy mający na celu określenie nowych granic województw. Badacze doszli do wniosku, że Podlasie to terytorium, które od 1569 roku było w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po tej dacie zostało przyłączone do Korony. W wyniku tych badań stworzono pojęcie regionu kulturowego. To obszar, który łączy wspólna przeszłość, tradycja oraz określone cechy kulturowe, wyznaniowe, strukturalne i gospodarcze.

Skąd w takim razie pomysł, by w skład Podlasia weszła np. ziemia łomżyńska?

- Tego nie umiem powiedzieć. To była decyzja Sejmu. Specjaliści pracujący w ramach projektu badawczego nie przewidywali pojawienia się terytoriów z innych regionów. Tymczasem do Podlasia przyłączono część historycznego Mazowsza. Chodzi m.in. o Grajewo, Łomżę, Kolno, czy Zambrów. Tymczasem, w Podlasiu nie znalazło się - chociaż z uwagi na aspekt historyczny powinno - całe południe regionu. Mam na myśli takie miejscowości jak: Węgrów, Sokołów Podlaski, Biała Podlaska, Janów Podlaski, Włodawa. Tereny te weszły w skład Mazowsza albo województwa lubelskiego. Doszło przez to do absurdów. Pamiętam, że w 2005 roku Stolicą Kulturalną Mazowsza wybrano Sokołów Podlaski, który już z samej tylko nazwy nie powinien należeć do województwa mazowieckiego.

Absurdy absurdami, ale jak przekonać np. mieszkańca Łomży, że 500-lecie województwa podlaskiego to również jego święto?

- Z pewnością trudno byłoby go przekonywać. Można próbować w ten sposób, że skoro godzi się na obecny system prawny w Polsce, to musi zrozumieć, że Sejm stworzył takie, a nie inne granice województw. Fakt jest taki, że 500 lat temu powstało województwo podlaskie, które przez wieki nie obejmowało Łomży. Została ona włączona do Podlasia dopiero w 1999 roku.

Może więc w takim razie powinno datować początek województwa na 1999, a nie 1513 rok?

- Można tak i tak. Mi nie przeszkadza żadna z tych dat.

Czy nie uważa Pan jednak, że świętowanie 500-lecia to w pewnym sensie nadinterpretacja. Nie każdy obecny mieszkaniec czuje związek z historycznym Podlasiem, a i granice przez wieku tak się zmieniały, że trudno mówić o zachowaniu ciągłości.

- Ja tak nie uważam. W skład obecnej Rzeczypospolitej wchodzi województwo podlaskie. Jednostka administracyjna o identycznej nazwie powstała 500 lat temu.

Na mocy porozumienia władz z historykami ustalono 29 sierpnia 1513 roku jako datę powstania naszego województwa. Co się tego dnia wydarzyło?

- Król Zygmunt Stary w jednym z dekretów mianował w Drohiczynie Jana Sapiehę na pierwszego wojewodę podlaskiego. Wtedy też powstało województwo. Wcześniej były to tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie od dawna mieszkali potomkowie rycerzy mazowieckich.

A jak to było z wpływami ruskimi? Jakie właściwie korzenie ma nasze województwo - polskie, czy ruskie?

- Nie można tego tak uprościć. Na tym terenie mieszkali zarówno Lachowie - czyli Polacy - którzy posługiwali się prawem polskim, jak też Rusini. Były różnice w czasie zasiedlenia. Szlachta mazowiecka dostawała tu swoje nadania w końcu XIV i na początku XV wieku. Mieszkała ona w zwartej masie w zachodniej części tego obszaru. Kolonizacja ruska zaczęła się zaś w drugiej połowie XV i w pierwszej połowie XVI wieku. Trzeba też podkreślić, że obie kultury żyły często na tym samym terenie obok siebie.

A jakie były pierwotne granice województwa?

- W jego skład wchodziły: powiaty brzeski, mielnicki, bielski oraz ziemia drohick. Na zachodzie granice wytyczały rzeki: Ełk, Biebrza, Bug i Liwiec, a na południu - rzeka Piwonia. W stosunku do obecnych granic, województwo było więc większe o takie miejscowości jak: Janów Podlaski, czy Biała Podlaska, a mniejsze - m. in. o Łomżę, czy Zambrów. Trzeba też podkreślić, że całość historycznego Podlasia znajduje się dziś w granicach Polski. Nie było ani jednego skrawka, który leżałby dziś po białoruskiej stronie granicy.

Są jednak białoruskie miasta, które mają podlaski epizod.

- To prawda. Chodzi o Grodno i Wołkowysk, które w XX-leciu międzywojennym leżały w granicach województwa nie podlaskiego, lecz białostockiego. Tereny te zostały Polsce odebrane po konferencji jałtańskiej.

A wracając do I Rzeczypospolitej, kolejna znacząca zmiana granic miała miejsce już po rozbiorach i zaraz po powstaniu Księstwa Warszawskiego.

- Po trzecim rozbiorze Polski województwo podlaskie zostało zlikwidowane. Ziemie te znalazły się na północy w zaborze pruskim, na południu - w zaborze austriackim. W zaborze rosyjskim znalazły się zaś nieliczne miasteczka - takie jak Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki. Po tym jak Napoleon Bonaparte zajął teren zaboru pruskiego i utworzył Księstwo Warszawskie, doszło do pokoju w Tylży. Na jego mocy Cesarz Francuzów oddał carowi Aleksandrowi I cztery powiaty należące wcześniej do Prus. W ten sposób Drohiczyn, Sokółka, Białystok i Bielsk Podlaski znalazły się w Cesarstwie Rosyjskim. Ziemie te nazwano obwodem białostockim. Taki podział administracyjny utrzymał się do 1915 roku.

A jak zmieniały się granice po odzyskaniu przez Polskę niepodległości?

- W 1919 roku powstało województwo białostockie. Podobnie jak dzisiejsze Podlasie, obejmowało ono m.in. Suwalszczyznę, powiat augustowski, Sejneńszczyznę, powiat łomżyński i Zambrów. Były jednak miasta, które przed wojną wchodziły w skład województwa białostockiego, a dziś nie są nawet kojarzone z Podlasiem. Chodzi m.in. o Ostrołęka i Ostrów Mazowiecką. Podlegały pod Białystok do 1937 roku, kiedy to zostały jednak przyłączone do województwa warszawskiego. Co ciekawe, już w XX-leciu międzywojennym do województwa białostockiego nie należała południowa część historycznego Podlasia, czyli wspomniany Janów Podlaski i Biała Podlaska.

Czyli twórcom granicy z 1999 roku chodziło o powrót do tradycji międzywojnia?

- Być może. Chociaż trzeba podkreślić, że wtedy zamiast podlaskiego było województwo białostockie. Taką samą nazwę miała jednostka administracyjna, która powstała po zakończeniu II wojny światowej. Do reformy w 1975 roku województwo było większe. Po tej dacie z wcześniejszego województwa białostockiego powstały trzy: suwalskie, łomżyński i białostockie. I tak było aż do 1999 roku.