Tak zaczynało Archiwum Państwowe. Jeden pokój i trzy piwnice

17 lutego 1920 r. Tadeusz Łopuszański - minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego powołał do życia Archiwum Państwowe w Białymstoku. Jego organizacja to był długi proces. W lutym 1921 r. - po włączeniu powiatu grodzieńskiego do województwa białostockiego - postanowiono, iż Archiwum Państwowe w Białymstoku będzie miało tymczasową siedzibę w Grodnie, ponieważ władze miejskie nie przekazały odpowiedniego gmachu w Białymstoku.

W 1923 r. funkcję kierownika Archiwum powierzono Janinie Studnickiej, która z wielkim zaangażowaniem zbierała akta rosyjskie z większości urzędów byłej guberni grodzieńskiej, dokumenty z okresu okupacji niemieckiej 1915-1919 oraz akta przedrozbiorowe. Zdołała zgromadzić około 450 tys. woluminów. Swym zasięgiem Archiwum obejmowało następujące powiaty z województwa białostockiego: białostocki, bielski, sokólski, wołkowyski.

W 1929 r. na obszarze województwa białostockiego istniały trzy archiwa państwowe: w Grodnie, Łomży i Suwałkach. Jednak już w 1926 r. archiwalia z Suwałk zostały przewiezione do Grodna, a lokal suwalskiego Archiwum przejął Sąd Okręgowy w Suwałkach. Rok później zlikwidowano Archiwum w Łomży, zaś jego zasób przekazano do Archiwum Akt Dawnych. Większość z tych materiałów została zniszczona w czasie ostatniej wojny. Grodno, w którym zgromadzono cenne archiwalia do historii Białostocczyzny, głównie doby porozbiorowej, po zakończeniu II wojny światowej znalazło się poza granicami Polski. W samym Białymstoku przed wybuchem II wojny światowej zorganizowane było małe archiwum miejskie, które mieściło się w budynku Zarządu Miejskiego przy ulicy Warszawskiej. Był tam dość bogaty zasób akt, który uległ całkowitemu zniszczeniu w czasie wojny. Próby uratowania archiwaliów podjęte przez dr. Jana Glinkę zimą 1945 r. nie powiodły się, bo ówczesne władze miejskie nie były tym zainteresowane. Dlatego po wojnie nie było na Białostocczyźnie instytucji państwowej, która zajmowałaby się gromadzeniem i opracowaniem materiałów archiwalnych.

Sytuacja zmieniła się 10 listopada 1950 r., kiedy to dekretem ministra oświaty Stanisława Skrzeszewskiego zostało powołane Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku. Powstawało ponad dwa lata. Nie było lokalu i wykwalifikowanej kadry. Dopiero 1 stycznia 1953 r. Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych Henryk Altman powierzył pełnienie obowiązków dyrektora nowo powstającej placówki dr. Stefanowi Sobańcowi, który przybył do Białegostoku z Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Cztery miesiące później Archiwum rozpoczęło swą działalność w budynku Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. Był tam jeden pokój biurowy oraz trzy piwnice przeznaczone na magazyny. Po półroczu uzyskano zgodę na przejęcie jeszcze jednej niewielkiej piwnicy. Powierzchnia czterech magazynów wynosiła 291 mkw. Były tam drewniane regały o łącznej długości 845 mb.

Ten lokal od początku był niewystarczający. Wszyscy pracownicy, łącznie z dyrektorem, mieli do dyspozycji jedno pomieszczenie, które pełniło też rolę pracowni naukowej. Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja z pomieszczeniami magazynowymi. Piwnice były zawilgocone. Próby usunięcia grzyba były mało skuteczne.

1 sierpnia 1953 r. dyrektor dr Stefan Sobaniec złożył rezygnację, a jego miejsce zajął Adam Filonik. Oprócz dyrektora zatrudnionych było dwóch pracowników merytorycznych. W tym czasie zasób archiwum liczył tylko 55 mb. akt. Przejęto ocalałe resztki akt z powiatów: Ełk, Olecko i Gołdap. Przejmowano akta z okresu sprzed 1945 r. i okresu powojennego.

Trzy lata później Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała WAP w Białymstoku partię akt rewindykowanych z ZSRR. Były to akta skarbowe, starostw powiatowych, okręgów bożniczych z Białegostoku i okolicznych powiatów. Zbiory powiększyły się do 330 mb. akt.

15 kwietnia 1960 r. Wojewódzkie Archiwum Państwowe rozpoczęło przeprowadzkę do zabytkowego budynku przy Rynku Kościuszki 4. Odbywała się ona stopniowo, z uwagi na przeciągający się remont budynku i nieterminowe dostawy wyposażenia. W końcu jednak w 1962 r. Archiwum przeniosło się nowego obiektu. Ale powierzchnia magazynowa przy Rynku Kościuszki 4 skończyła się na początku lat 90. XX wieku. Archiwum wynajmowało magazyny przy ulicy Wesołej, Hetmańskiej i od 2004 r. do 30 listopada 2017, kiedy to Archiwum przejęło nowy obiekt przy ulicy Mickiewicza 101 - przy ulicy Skorupskiej.

1 października 1965 r. funkcję dyrektora objął Henryk Majecki. Na tym stanowisku pozostał do maja 1998 r. Następnym dyrektorem był Jerzy Zieleniewski, który swą funkcję pełnił do 31 października 1999 r. Od 1 grudnia 1999 r. dyrektorem jest Marek Kietliński.

Archiwum przejęło z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie cenne dokumenty z XIX wieku. W 1973 r. przejęte zostały akta prezydiów gromadzkich rad narodowych z okresu 1955-1970 z terenu powiatów objętych zasięgiem działania WAP. W 1990 r. Archiwum przejęło zasób archiwum zakładowego Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku. Od 2003 r. Archiwum przechowuje też dokumentację osobowo-płacową zlikwidowanych przedsiębiorstw.

W latach 1994 - 2006 Archiwum Państwowe w Białymstoku wraz Archiwum Państwowym w Suwałkach, Politechniką Białostocką, białostockim oddziałem IPN, Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych oraz Instytutem Historii Uniwersytetu w Białymstoku organizowało Międzynarodowe konferencje źródłoznawcze pt. „Pogranicze polsko - litewsko - białoruskie. Źródła historyczne, stan badań”.

W 2007 r. przed budynkiem Archiwum otwarta została wystawa kopii najcenniejszych dokumentów przechowywanych w placówce. To interesujące dokumenty dotyczące dziejów Podlasia, w tym m. in. dokumenty z czasów Jana Klemensa Branickiego, niektóre przywileje królów polskich, dokumenty władz pruskich, najstarsza gazeta białostocka „Intelligentz Blatt”, zdjęcia Białegostoku z okresu międzywojennego, pieczęcie, w tym również herb Białegostoku z przełomu XVIII i XIX wieku i wiele innych.

Obiekty prezentowane na wystawie można będzie również obejrzeć na stronie internetowej Archiwum: www.bialystok.ap.gov.pl. Przy współpracy z Urzędem Miejskim w Białymstoku w latach 2007-2017 Archiwum zorganizowało kilkanaście wystaw banerowych, do których zostały wydrukowane katalogi. Organizowane były lekcje archiwalne.

31 grudnia 2017 r. zasób Archiwum liczył ogółem 2427 zespołów archiwalnych, 4239 metrów bieżących akt i 478620 jednostek archiwalnych. Przechowujemy 92 metry bieżące i 7074 jednostki inwentarzowe dokumentacji osobowej i płacowej pracodawców.

30 listopada 2017 r. Archiwum przejęło nowoczesny obiekt o powierzchni użytkowej 3600 mkw., składający się z magazynów pozwalających na bezpieczne przechowywanie 11 tys. mb. akt, pracowni naukowej, pracowni digitalizacji, sali konferencyjnej i wystawowej oraz urządzeń i nowoczesnych systemów pozwalających na przyjmowanie, przechowywanie oraz udostępnianie zainteresowanym w sposób tradycyjny lub on-line dokumentacji.