Test Wiedzy o Historii Białegostoku. Dwa lata pod sowiecką okupacją

W pierwszych dniach wojny życie toczyło się w miarę normalnie. W kinach wyświetlano filmy, wychodziła prasa, otwarte były sklepy. Nie przerwano nawet remontu Rynku Kościuszki. Władzę cywilną w mieście sprawował Komitet Obywatelski przysposobienia do Obrony Ojczyzny pod przewodnictwem księdza Aleksandra Chodyki i prezydenta miasta Seweryna Nowakowskiego.

Białystok nie był brany pod uwagę jako znaczący punkt strategiczny we wrześniu 1939 r. Władze polskie nie planowały organizacji obrony miasta. Było tu zaplecze aprowizacyjne i medyczne (przyjmowano licznych rannych) dla walczących na innych odcinkach frontu wojsk polskich. Oddziały wojskowe zostały skierowane na inne obszary Polski. 42. Pułk Piechoty, pod dowództwem ppłk. Wacława Malinowskiego, stoczył walki pod Ostrołęką, Myszyńcem, Nowogrodem i Andrzejewem. Podlaska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen. bryg. Ludwika Kmicica-Skrzyńskiego wchodziła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” gen. bryg. Czesława Młota-Fijałkowskiego. Ubezpieczała kierunek na Łomżę i Nowogród. Na Westerplatte walczyło 7 żołnierzy (obsługujących armatę 75 mm) 14 Dywizjonu Artylerii Konnej pod dowództwem kapitana Eugeniusza Grabowskiego. W Białymstoku pozostały jedynie niewielkie oddziały wojskowe mające charakter jednostek rezerwowych.

Niemcy również nie traktowali kierunku uderzeniowego na Białystok jako istotnego. Do zajęcia miasta wyznaczone zostały oddziały Brygady Fortecznej „Lotzen”, wydzielone z głównego trzonu uderzeniowego XIX Korpusu Pancernego gen. Guderiana. Zorganizowana naprędce, przez ppłk. Zygmunta Szafrankowskiego, obrona miasta polegać miała na zatrzymaniu oddziałów niemieckich na przedpolach Białegostoku. Jednak po nawiązaniu kontaktu bojowego, do którego doszło 15 września w rejonie Wysokiego Stoczku i Marczuka i po kilkugodzinnych walkach, żołnierze polscy, uznając przewagę wroga, wycofali się na wschód, opuszczając miasto. Niemcy, znając jednak tajne ustalenia Paktu Ribentropp - Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., nie podejmowali istotnych kroków administracyjnych. Oczekiwano na kolejne rozkazy i decyzje, w której strefie okupacyjnej - niemieckiej czy sowieckiej, ostatecznie pozostanie Białystok. W ciągu kilku dni Niemcy rozstrzelali kilkunastu mieszkańców narodowości żydowskiej, a na dziedzińcu Szkoły Podstawowej nr 1 zamordowali kolejnych 8 osób, w tym harcerza Wacława Siedleckiego.

22 września 1939 r. w Pałacu Branickich odbyło się spotkanie oficerów niemieckich z oficerami sowieckimi. Nastąpiło uroczyste przekazanie miasta Rosjanom. Na ulicy Lipowej minęły się oddziały niemieckie i sowieckie. Jak miała pokazać najbliższa przyszłość, Białystok odegrał bardzo istotną rolę w sowieckich planach okupacyjnych. To tutaj zlokalizowana została najważniejsza administracja. Władze sowieckie przeprowadziły wybory, a następnie obrady Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi. Jako miejsce obrad zgromadzenia wybrano świeżo oddany do użytku budynek teatru - Domu Ludowego im. Józefa Piłsudskiego. Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Białorusi liczące 281 delegatów w dniach 28-30 października 1939 r. wystosowało do władz najwyższych Związku Sowieckiego „prośbę” o przyłączenie podbitych ziem do ZSRS. Białystok stał się częścią Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad.

Już od pierwszych dni swoich rządów władze sowieckie obowiązkowej rejestracji poddały zarówno osoby cywilne, jak i wojskowe. Rozpoczęły się aresztowania ludzi związanych z dotychczasową polską administracją. Do miasta napłynęła duża liczba uchodźców z zachodnich terenów państwa polskiego, głównie ludności żydowskiej. Dramatyczna była sytuacja lokalowa, nowi dygnitarze sowieccy, coraz liczniej przybywający do miasta, rekwirowali na swoje potrzeby pokoje, nawet całe mieszkania, nie licząc się z protestami dotychczasowych właścicieli. Uciekinierzy, którzy opuścili swoje domy w obawie przed represjami ze strony wojsk niemieckich, w Białymstoku pozbawieni zostali mieszkań i podstawowych środków do życia. Władze komunistyczne, próbując sobie poradzić z olbrzymią masą uciekinierów, postanowiły już w październiku znaczną ich liczbę wysiedlić do Związku Sowieckiego. Pomiędzy 25 a 30 październikiem 1939 r., deportowano z Białegostoku tzw. bieżeńców, czyli najczęściej Żydów. Zniesiono wszystkie święta państwowe i kościelne obowiązujące w II Rzeczypospolitej. Zarządzono przejście na moskiewską strefę czasową, co spowodowało przesunięcia czasu o dwie godziny. Zrównanie wartości złotówki i rubla w krótkim czasie przyczyniło się do ogołocenia sklepów ze wszelkich towarów. Jednocześnie wprowadzono zakaz robienia zapasów spożywczych, traktując to jako podlegający karze przejaw spekulanctwa. Na ulegającą ciągłemu pogorszeniu złą sytuację gospodarczą nakładały się coraz silniejsze represje.

W latach 1940-1941 władze sowieckie przeprowadziły na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej cztery akcje deportacyjne. W Białymstoku 10-11 lutego 1940 r. transportem kolejowym do Tajszetu (azjatycka część Związku Sowieckiego w obwodzie Irkuckim) wywieziono 1582 osoby, głównie rodzin osadników i leśników. 13 kwietnia ze stacji Białystok Fabryczny deportowano do Pawłodaru i Tajnezy w Kazachstanie rodziny jeńców wojennych i innych osób znajdujących się w sowieckich obozach. Oblicza się, iż było to ponad 3 tysiące osób. W czerwcu 1940 r. wywieziono z Białegostoku do Kotłasu, Archangielska i Szabalino około 4,9 tys. osób. Ostatnią deportację z czerwca 1941 r. przerwał atak Niemiec na ZSRS. Akcja deportacji znacznej części mieszkańców wschodnich ziem polskich miała ścisły związek z polityką prowadzoną przez władze sowieckie. Wywózkami objęte zostały te osoby, które, z punktu widzenia ideologii komunistycznej, nie rokowały żadnych szans na reedukację polityczną.

Były też próby zorganizowania w Białymstoku ruchu oporu. W końcu września 1939 r. przybył do Białegostoku ppłk Franciszek Ślączka - przedstawiciel gen. Józefa Olszyny -Wilczyńskiego. Nie udało mu się zorganizować oddziału partyzanckiego. W mieście istniała konspiracja harcerska na czele której stał Gabriel Pietraszewski. Łącznikiem był Ryszard Kaczorowski (aresztowany przez NKWD i skazany na karę śmierci, ocalał, był żołnierzem II Korpusu gen. Władysława Andersa, ostatnim prezydentem II RP na uchodźstwie).

Na potrzeby artykułu wykorzystałem następujące publikacje: Dobroński Adam, Białystok. Historia miasta, Białystok 2001 Śleszyński Wojciech, Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939-1941. Propaganda i indoktrynacja, Białystok 2001.