Dom landrata Michała Czyża

W miejscu dziś zajmowanym przez dom przy ul. Warszawskiej 29 w 1771/1772 r. stał drewniany dom określony jako „budynek wielki skarbowy stolarski gontami kryty”. W 1799 r. mieszkał w nim architekt nadworny Izabeli Branickiej nazwiskiem Czernich (Zschernig, Czernik lub Czernisz), który nadzorował prace budowlane i remontowe w Białymstoku oraz w podlaskich dobrach wdowy po hetmanie. Z mapy miasta 1807 i 1808 r. wiemy, że przed tą datą stary dom z czasów Branickiego został zastąpiony nowym murowanym, zachowanym do dziś. Jego budowniczym i pierwszym właścicielem był landrat Michał Czyż.

Kim był landrat? W administracji państwa pruskiego był to wysoko postawiony urzędnik, który reprezentował władzę królewską na poziomie powiatu. Departament białostocki w latach 1795-1807 podzielony był na 10 powiatów (łomżyński, goniądzki, drohiczyński, suraski, białostocki, bielski, dąbrowski, wigierski, kalwaryjski i mariampolski). Landrat na terenie prowincji Prusy Nowowschodnie, odmiennie niż na pozostałych terytoriach państwa pruskiego, decydował o wszystkich sprawach administracyjno-skarbowych. Władza landrata rozciągała się na wszystkie kategorie ludności żyjącej na terenie powiatu, ale z jego kompetencji wyłączono obszary tzw. domen, czyli majątków królewskich. Kandydat na landrata musiał mieć odpowiedni wiek, cieszyć się ogólnym poważaniem oraz wykazywać się wiedzą z zakresu ekonomii, prawa i ustroju prowincji. A także znać dwa języki: niemiecki i polski. Weryfikacji kandydata służył specjalny egzamin. Landrat zobowiązany był do rezydowania na terenie podległego sobie powiatu, a jego siedzibą była stolica powiatu, czyli w omawianym przypadku miasto Białystok. Michał Czyż (pisany także jako Michał von Czyż) pełnił funkcję landrata powiatu białostockiego w latach 1797-1807. Nie mamy jednak o nim zbyt wielu informacji. Wiadomo, że wywodził się ze szlachty osiadłej na terenie ziemi nowogródzkiej. Prawdopodobnie był przedstawicielem rodziny Czyżów herbu Godziemba, których protoplasta - Wasyl Bohdanowicz Czyż, dworzanin królewski, otrzymał od króla Zygmunta Starego w 1522 r. cztery wsie w powiecie nowogródzkim. Adam Boniecki w swoim herbarzu opisując szczegółowo genealogię Czyżów odnotowuje Kaspra Mintowta Czyża, właściciela dóbr Woronna, koniuszego wileńskiego, sędziego grodzkiego i posła wileńskiego na Sejm Czteroletni, wreszcie w 1805 r. marszałka guberni wileńskiej, który zmarł w 1825 r. Tenże Kasper miał pięciu synów, wśród których Boniecki wymienił Michała. Wszyscy wylegitymowali się ze swojego szlachectwa w 1817 r. Wydaje się więc, że pruski landrat powiatu białostockiego Michał Czyż mógł być synem Kaspra.

W 1799 r. Michał Czyż mieszkał w murowanym domu na rogu Rynku i ul. Suraskiej, w którym od lat 70. XVIII w. mieściła się poczta. Tuż przed 1807 r. Czyż zdecydował się na budowę własnego murowanego domu przy ul. Warszawskiej (jak wówczas nazywał się odcinek dawniej noszący nazwę ul. Nowe Miasto). Mimo jego późniejszej przebudowy, budynek zachował wiele cech stylowych, typowych dla budownictwa z czasów pruskich: dwie kondygnacje, dach naczółkowy, siedmioosiową elewację z wejściem głównym i balkonem na osi środkowej, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębieniach. Z późniejszej przebudowy pochodzi facjata na dachu, detal architektoniczny oraz nowy wykrój okien.

Nie udało się odnaleźć informacji o rodzinie Michała Czyża, nie znamy personaliów jego żony, nie wiemy też nic o ich dzieciach. W 1827 r. dowiadujemy się jedynie, że gdzieś w powiecie augustowskim żyli jego dwaj wnukowie nazwiskiem Korczakowski i Randau, obaj będący wojskowymi w randze podporucznika. Byli oni jedynymi spadkobiercami zmarłego ok. 1826 r. Michała Czyża, co pozwala na ostrożny wniosek, że spośród jego dzieci jedynie dwie córki dożyły wieku dorosłego, a wychodząc za mąż przyjęły nazwiska małżonków.

Zarówno spis właścicieli nieruchomości z 1810 r., jak i „wiadomość o liczbie domów szlacheckich” z 1825 r. odnotowują landrata Czyża jako posiadacza praw własności. Ale jednocześnie spis z 1825 r. uświadamia, że Czyż nie mieszkał w Białymstoku, gdyż cały budynek oddawał w dzierżawę za 140 rubli srebrem. Pod koniec życia komisarzem powiatu augustowskiego, zaś lokatorami jego białostockiej rezydencji byli nauczyciele tutejszego gimnazjum. Fakt ten zdecydował o dalszych losach domu przy ul. Warszawskiej 29. O nich w kolejnej części.