Ul. Lipowa 35. Pałacyk rodziny Nowików

Budynek pod nr 35 od dawna wzbudzał zainteresowanie swą nietuzinkową architekturą, odcinającą się od skromnie wyglądających neoklasycystycznych bądź neorenesansowych kamienic budowanych w ostatnich dekadach XIX stulecia. Szczęśliwie przetrwał on II wojnę światową, a dziś mieści się tu Wojskowa Komenda Uzupełnień. To także jeden z dwóch (obok pałacyku Cytronów przy ul. Warszawskiej 57) przykładów zachowanej oryginalnej architektury secesyjnej w Białymstoku.

Powszechnie przyjęto, że Chone Hersz Nowik (zm. 1927 r.) zbudował pałacyk w latach 1910-1912. Rzeczywiście - obszar, na którym Nowik przeprowadził swoją inwestycję nabył z żoną Sarą z domu Karpas 3 listopada 1909 r. i po tej dacie przystąpił do prac budowlanych. Transakcję Nowikowie zawarli z Marią Andrzejkowicz, a przedmiotem kupna-sprzedaży był obszerny plac o powierzchni 1660 sążni, za który nabywcy zapłacili niebagatelną sumę 15 tys. rubli. Rzecz w tym, że w momencie kupna zabudowany był on dziewięcioma małymi, starymi domkami, oficynami i chlewkami. Była więc to doskonała lokalizacja do postawienia pałacyku - duży plac przy centralnej ulicy miasta wręcz "prosił się" o to, aby zabudować go pięknym, reprezentacyjnym gmachem, wizytówką finansowej potęgi fabrykanckiego rodu. Takich pustych posesji budowlanych było zresztą wówczas w śródmieściu bardzo mało, każda była warta niejedną fortunę.

Losy pałacyku są dość dobrze rozpoznane (m.in. praca M. Dolistowskiej w "Białostocczyźnie" 1996, nr 2). Ale późna metryka powstania pałacyku Nowików skłoniła mnie do postawienia pytania o to, co działo się z posesją przy Lipowej 35 przed 1909 r. Jej historia, podobnie jak wszystkich posesji przy tejże ulicy, sięga czasów Jana Klemensa Branickiego. Hetman około 1750 r. połączył miasto ze wzgórzem przyozdobionym kaplicą św. Rocha przy pomocy przedmieścia Nowolipie, którego główną osią była dzisiejsza ulica Lipowa. Wzdłuż niej powstał szereg działek z domami wzniesionymi na koszt Branickiego. Inwentarz z 1771 r. opisuje nieruchomość w następujący sposób: "budynek skarbowy gontami kryty, w węgieł z drzewa budowany, z kominem jednym murowanym na dach wywiedzionym, w którym mieszka Wojciech Kaufman, garncarz z żoną i dziećmi". Wojciech zmarł przed 1800 r., pozostawiając wdowę i syna imieniem Piotr, parającego się również garncarstwem. Wymieniają ich spisy właścicieli nieruchomości z 1806 i 1810 r.

Jedna (a może i jedyna) z córek Piotra, Marianna Kaufman, wyszła za Ignacego Dłużniewskiego, urzędnika pracującego w administracji Obwodu Białostockiego i tytułującego się mianem kolegialnego registratora. To ona w spadku po ojcu otrzymała w posiadanie nieruchomość przy ul. Lipowej i jako posag wniosła ją do małżeństwa z Ignacym. W latach 20. i 30. XIX w. Ignacy i Marianna Dłużniewscy doczekali się przynajmniej trzech synów: Roberta Aleksandra, Ludwika Aureliana i Adolfa (ur. 1826).
Bracia wykorzystując pozycję ojca wspięli się jeszcze wyżej w drabinie miejscowych urzędów - Ludwik Dłużniewski, tytularny radca, w latach 50. XIX w. pełnił funkcję pisarza przy boku powiatowego przewodniczącego szlachty; również Robert i Adolf mieli tytuły urzędnicze radców kolegialnych, co potwierdza ich zatrudnienie w administracji państwowej (nie udało się jednak ustalić jakie zajmowali stanowiska).

Ignacy Dłużniewski zmarł przed 1876 r., tego roku jego synowie zostali sądowo wprowadzeni w posiadanie rodowej nieruchomości przy ul. Lipowej. Warto dodać, że w posiadaniu Dłużniewskich był także plac przy ul. Św. Rocha (dziś część tej posesji nosi nr 11). 21 maja 1880 r. Robert Aleksander w imieniu własnym i swego brata Ludwika, sprzedał Adolfowi wszelkie prawa do odziedziczonej działki. Wówczas stał na niej drewniany dom na murowanym fundamencie z dostawionym do niego sklepem, chlew, piwnica, wozownia i stajnia. Największą część nieruchomości zajmował sad. W 1899 r. Emilia z domu Szyszko, wdowa po zmarłym w 1886 r. Adolfie Dłużniewskim, zdecydowała się odstąpić prawa do majątku przy ul. Lipowej córce Ludwika Dłużniewskiego, Marii, żonie Kaliksta Andrzejkowicza.

Tak oto wróciliśmy do punktu wyjścia naszej historii. Maria Andrzejkowicz jeszcze w 1908 r. powiększyła posesję dokupując sąsiedni plac licytowany po zmarłej żonie emerytowanego generał-majora Idzie Frides. Andrzejkowicz mieszkała na co dzień w majątku Kuflew koło Mińska Mazowieckiego (resztki dworu zachowały się do dziś). Po dziesięciu latach posiadania praw własności do rodowego majątku przy ul. Lipowej, 3 listopada 1909 r. sprzedała omawianą nieruchomość Chonie Herszowi i Sarze Nowikom.

Po tej dacie zabudowę rodziny Dłużniewskich zastąpił pałac Nowików. Ciekawy symbol tego, jak stary Białystok ustępował miejsca nowemu przemysłowemu miastu.

Nieruchomości z Twojego regionu