Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Dom Kopela Halperna i jego potomków

Wiesław Wróbel Biblioteka Uniwersytecka
Elewacja domu Kempnerów. Rysunek z 1886 r., skopiowany w latach 30. XX w. przez Jana Glinkę (z Tek Glinki w Archiwum Państwowym w Białymstoku).
Elewacja domu Kempnerów. Rysunek z 1886 r., skopiowany w latach 30. XX w. przez Jana Glinkę (z Tek Glinki w Archiwum Państwowym w Białymstoku).
Dziś trzecia część opowieści o bogatej przeszłości zabytkowego domu przy ul. Kilińskiego 16, powszechnie znanego jako "loża masońska". Krótko przypominając, budynek ten wzniósł po 1 marca 1806 r. Samuel Chrystian Hoenigke jako okazały dom gościnny.

Po 1807 r. i włączeniu Białegostoku do Rosji, Hoenigke utracił swą wysoką posadę urzędniczą, a co za tym idzie fundusze na dokończenie inwestycji. Próbował ją ratować pożyczkami pod zastaw, ale po kilku latach pracy jako nauczyciel języka niemieckiego wyjechał do Wilna, gdzie wstąpił do tamtejszych lóż masońskich i nigdy do Białegostoku nie powrócił.

W międzyczasie wierzyciele Hoenigkego przejęli jego nieruchomość domagając się zwrotu zadłużenia. Również białostocka parafia katolicka zgłaszała swoje pretensje. Dzierżawca płacił czynsz tylko przez trzy lata, toteż dług wobec właściciela gruntu urósł do pokaźnych rozmiarów.

Proboszcz parafii ks. Jerzy Józefowicz, już w 1819 r. domagał się wyrównania strat finansowych, prosząc Rząd Obwodowy o wymuszenie na nieobecnym Hoenigke spłaty długu. W związku z bezpotomną śmiercią Hoenigkego, miejscowy Sąd Sierocy zdecydował o wystawieniu pozostałego po nim majątku na publiczną licytację w lutym 1822 r. Rząd Obwodowy, znając sprawę, nakazał swemu urzędnikowi powiadomić Sąd Sierocy o konieczności odnotowania w warunkach licytacji faktu, że nieruchomość jest obciążona długami na rzecz parafii katolickiej.

Zwycięzcą licytacji przeprowadzonej najpewniej w 1823 r. został białostocki Żyd - znany kupiec pierwszej gildii Icek Zabłudowski (zmarł w 1865 r.). Zaoferował on najwyższą sumę, wynoszącą 7300 rubli. Jednakże niemal natychmiast do władz zwierzchnich trafiła z parafii skarga z powodu jawnych nieprawidłowości i podejrzenia "ustawienia" całej aukcji. Władze obwodowe przeprowadziły odpowiednie dochodzenie, które rzeczywiście wykazało serię poważnych uchybień. Dokument datowany na 16 kwietnia 1824 r. wymieniał trzy najważniejsze zarzuty wobec sądu. Po pierwsze Sąd Sierocy nie poinformował o długach parafialnych, po drugie zaś odwlekał sprawę licytacji, a kiedy już do niej doszło, nie tylko nie uzyskał na nią zgody Rządu Obwodowego, ale przeprowadził ją bez uprzedniego publicznego ogłoszenia. Dlatego o terminie wiedział tylko kupiec Zabłudowski i kilku innych Żydów, których Zabłudowski miał podstawić jako fałszywych licytatorów. Ostatni zarzut dotyczył ostatecznej ceny, która nie odpowiadała rzeczywistej wartości domu.

Sprawa trafiła nawet do Senatu Rządzącego, który w tej sprawie ogłosił dekret dopiero 13 lipca 1826 r. Nakazał ponownie przeprowadzenie licytacji, która odbyła się w drugiej połowie 1826 r. Nabywcą budynku, zajmowanego obecnie przez Książnicę Podlaską, został Kopel Halpern, który ostatecznie spłacił wszelkie zadłużenia.

Kopel, syn rabina Geszela Halperna, nieprzypadkowo zwyciężył w aukcji - był on bowiem szwagrem Icka Zabłudowskiego. Według danych z 1848 r., Halpern i Zabłudowski należeli do najbogatszych białostoczan, zakwalifikowanych do pierwszej gildii kupieckiej (tzn. o najwyższych dochodach).

Zabłudowski dorobił się swojej fortuny na handlu drewnem, natomiast Halpern, głowa silnie rozrodzonego rodu, znanego w całej Rosji, był inżynierem na usługach rządu i uczestniczył m.in. w budowie twierdzy brzeskiej w latach 1836-1842, kościoła parafialnego i licznych domów w Brześciu. Co więcej, był budowniczym ufundowanej przez Icka Zabłudowskiego w 1834 r. synagogi w Białymstoku przy ul. Żydowskiej (tzw. Chóralnej).

Wspólnotę rodzinną i biznesową Zabłudowskich i Halpernów potwierdzają posiadane domy pod późniejszymi adresami ul. Kilińskiego 14 i Rynek Kościuszki 1. Sam Halpern miał pod koniec życia przeprowadzić się z Białegostoku do Brześcia. Zmarł w 1856 r., dwa lata po tym, jak ze światem pożegnała się jego żona, Fejga Zabłudowska.

Po ich śmierci pozostał okazały majątek, złożony z nieruchomości w Brześciu, Grodnie i Białymstoku (m.in. sklepy przy ratuszu, miejsca w synagogach oraz dwa domy). Dopiero w styczniu 1872 r. dzieci i wnuki dokonały sądowego podziału odziedziczonego majątku.

W rezultacie dom byłego pruskiego sekretarza wraz z całą posesją, oficyną i zabudową gospodarczą stał się własnością jedynej córki Kopela i Fejgi Halpernów-Szejny - Małki Halpern. Była ona żoną pochodzącego z Królestwa Polskiego rabina Dawida Kempnera, znanego w Białymstoku działacza ruchu Haskali (żydowskiego oświecenia), autora rozprawy "Pokolenia Judy". Początkowo Kempner zajmował się prowadzeniem jednej z pierwszych białostockich fabryk włókienniczych, później zaś parał się dostawami żywności dla wojska rosyjskiego.

Od 1872 r. dzieje domu przy ul. Kilińskiego 16 związane są z rodziną Kempnerów. O tym opowiem za tydzień.

Czytaj e-wydanie »

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na poranny.pl Kurier Poranny