Dzieje białostockiej katedry. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Widoczny z daleka kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zwany przez białostoczan "czerwonym", przywodzi na myśl średniowieczne czasy, kiedy to strzeliste wieże, kolorowe witraże oraz wysokie wnętrza miały wzbudzać pragnienia maluczkich wzniesienia się ku Bogu. Tymczasem świątynię postawiono na początku XX wieku jako przybudówkę. Wielokrotnie większą niż istniejący kościół, do którego została dobudowana.

Fundacje

Mimo że historia kościoła zaczyna się dopiero na przełomie XIX i XX wieku, nie będzie ona pełna, jeśli nie opowiemy historii powstania najstarszej rzymskokatolickiej świątyni w naszym mieście. Do niej właśnie został "dobudowany".

Cofamy się zatem do roku 1547, kiedy to Katarzyna Wołłowiczówna i jej drugi mąż Piotr Wiesiołowski, ówcześni właściciele dóbr białostockich, ufundowali niewielki drewniany kościół. Znajdował się on w miejscu dzisiejszego klasztoru Sióstr Miłosierdzia. Po 34 latach ich syn, też Piotr dla odróżnienia zwany Młodszym, 4 grudnia 1581 roku wystawił dokument funduszowy kościoła, również drewnianego, który stanął w tym samym miejscu co poprzedni. Budowę zakończono trzy lata później.

Według niepotwierdzonej w źródłach historycznych legendy, kościół ten miał być zajęty przez zbór kalwiński. Sprofanowany przez innowierców budynek Piotr kazał spalić i w 1617 roku rozpoczął budowę kolejnej, tym razem murowanej świątyni. Zmienił też miejsce jej usytuowania. Stanęła po przeciwległej stronie rynku. W 1626 roku, już po śmierci Piotra Wiesiołowskiego, budowę ukończono i kościół konsekrowano.

W ten sposób Białystok zyskał świątynię pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kościół stoi do dzisiaj i jest najstarszym zabytkiem Białegostoku.

Petycje

W 1746 roku kolejny właściciel Białegostoku, Jan Klemens Branicki ufundował murowaną plebanię, a wnętrze kościoła zyskało nowy wystrój w stylu barokowym.
Po ostatnim rozbiorze kraju Białystok znalazł się na krótki czas pod zaborem pruskim, a następnie rosyjskim. Ponad 100 lat niewoli nie zahamowało rozwoju miasta, które stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym. Przybywało ludności i niewielki kościół parafialny był stanowczo za mały dla dużej i ciągle powiększającej się liczebnie parafii.

Rozpoczęto starania o zezwolenie na budowę nowego, dużego kościoła. Musiały go udzielić władze carskie. Nie było łatwo. Przez kilkadziesiąt lat kolejne petycje były stanowczo odrzucane. Dopiero odpowiedź z 1898 roku, również negatywna, zawierała klauzulę o możliwości powiększenia, rozszerzenia lub przebudowania starego kościoła. Można się domyślać, że wpływ na dopisanie owej klauzuli oraz późniejszą spokojną budowę miała niejedna solidna łapówka.

Budowa

Na czele Komitetu Budowy Kościoła stanął ówczesny proboszcz i dziekan białostocki ksiądz Wilhelm Szwarc. Energicznie przystąpił do pracy. Projekt zlecił architektowi Józefowi Piusowi Dziekońskiemu. I tak już 16 listopada 1899 roku grodzieński urząd gubernialny zatwierdził budowę na sumę 117 815 rubli i 88 kopiejek. Konsystorz wileński polecił ks. Szwarcowi rozpocząć roboty budowlane, a środki czerpać z dobrowolnych ofiar.

Budynek jest zbudowany w stylu neogotyckim. Nawa główna ma 90 metrów długości, a dwie wieże ponad 70 metrów. Imponujące jak na przybudówkę.
11 czerwca 1900 roku dokonano poświęcenia kamienia węgielnego. Budowa trwała tylko pięć lat. 17 września 1905 roku nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła i zaczęto odprawiać nabożeństwa. Natomiast konsekracji dokonano dopiero 30 maja 1931 roku. Na uroczystości przybył arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Na ulicy Kilińskiego ustawiono triumfalną bramę i tam ksiądz był uroczyście witany przez przedstawicieli białostockiego magistratu. Szeroko rozpisywała się o tym białostocka prasa.

Katedra

W czasie II wojny kościół i plebania szczęśliwie przetrwały. Latem 1945 roku do Białegostoku przybył z Wilna, wydalony przez władze radzieckie arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Odtąd Białystok stał się siedzibą biskupa.

W 1985 roku świątynia została podniesiona do godności bazyliki mniejszej. Natomiast 5 czerwca 1991 roku, podczas wizyty w Białymstoku, papież Jan Paweł II erygował diecezję białostocką, a kościół ustanowił katedrą.