Po tym krótkim opisie każdy natychmiast skojarzy, o którym budynku przy ul. Warszawskiej będzie dzisiaj mowa. Oczywiście o murowanym, piętrowym domu przy ul. Warszawskiej 19, który po gruntownym remoncie i renowacji, od 2009 r. służy jako siedziba Centrum im. Ludwika Zamenhofa w Białymstoku. Ten krótki okres czasu to zaledwie ułamek historii tej posesji, której początki uchwytne w źródłach historycznych sięgają czasów Branickich.
Ogród położony po północnej stronie dawnej ul. Bojarskiej - na którym dziś znajduje się działka przy ul. Warszawskiej 19 - należał w 1771 r. do Jana Pałczyńskiego. W inwentarzu miasta z 1771/1772 r. zapisano, że był on bojarem, zobowiązanym do odrabiania pańszczyzny dwa dni w tygodniu. Jego historię poznaliśmy już przy okazji omawiania dziejów posesji przy ul. Warszawskiej 20. Chociaż pozostawał właścicielem gospodarstwa, mieszkał w domu należącym do Krystiana Kaligowskiego, jednego z pierwszych białostockich sukienników, zatrudnionych na dworze Branickich. Interesujący nas teren opisano we wspomnianym inwentarzu tymi słowami: „za drogą ogród warzywny żerdziami ogrodzony”.
W okresie zaboru pruskiego w latach 1795-1807, podobnie jak pozostałe ogrody należące do gospodarzy żyjących przy ul. Bojarskiej, zostały wykupione lub przejęte przez Kamerę Wojny i Domen oraz pracujących w niej oficjalistów. W ciągu kilku lat zbudowali oni wzdłuż północnej pierzei ul. Bojarskiej szereg murowanych jedno- i dwukondygnacyjnych domów. Podobny los spotkał też ogród Pałczyńskiego, który już w 1807 r. został zajęty pod murowany dom (najpewniej piętrowy) przez Krzysztofa Ehma. Był on pruskim urzędnikiem, który w latach 1798-1807 pracował na stanowisku radcy Rejencji, a w 1804 r. zatrudniony był dodatkowo w Deputacji ds. Wyznaniowych przy Kamerze Wojny i Domen.
Po traktacie w Tylży w 1807 r. pozostał w Białymstoku i jako właściciela odnotowano go w 1810 r. Żył jeszcze w 1825 r. Pochodząca z tego roku „wiadomość o liczbie domów szlacheckich i urzędniczych” podaje, że omawiana nieruchomość należała wciąż do „wielmożnego sowietnika Ehm”, ale zarządzał nią pełnomocnik nazwiskiem Wróbel.
Gdzieś między 1825 a 1843 r. doszło do zmiany właściciela. W 1843 r. spotykamy bowiem informację, że dom Ehma należał już do Wincentego Potockiego. To postać warta krótkiego odnotowania. Wywodził się z mieszczan, urodził się w 1799 r., jako syn Grzegorza. W 1824 r. był już sekretarzem białostockiego magistratu. W 1825 r. zawarł ślub z Pauliną Fomberg, córką właściciela dużego zakładu kowalskiego przy ul. Wasilkowskiej (dziś ul. Sienkiewicza). W 1847 r. odnotowano go jako „głowę” miasta, czyli pełnił funkcję prezydenta. Pozostawał właścicielem domu przy ul. Bojarskiej jeszcze w 1853 r.
Małżonkowie Potoccy nie doczekali się dzieci, co mogło zdecydować o dalszych losach omawianego majątku. Najpewniej w latach 70. XIX w. wykupili go żydowscy przedsiębiorcy: Markus Gordon, Eliasz Zilberblat, Halpern Litman, Izaak Barasz i Mordka Arkin. Przypuszczalnie łączyła ich wspólnota interesów, ale także różne powiązania rodzinne. Grupa ta pozostawała w posiadaniu dawnego domu Ehma do końca zaboru rosyjskiego.
Zakup był niewątpliwie podyktowany względami inwestycyjno-finansowymi, skoro budynek został oddany w użytkowanie miejscowemu oddziałowi Ryskiego Banku Handlowego. Uruchomiono go w 1888 r. i najprawdopodobniej przy tej okazji stary budynek rozbudowano do obecnie zachowanej formy, rozszerzając w kierunku wschodnim i dodając nowe, charakterystyczne elementy architektoniczne. Warto wspomnieć, że w latach 1888-1910 w Ryskim Banku Handlowym pracował Franciszek Gliński, od 1919 r. pierwszy dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białymstoku.
Po I wojnie światowej w budynku jeszcze przez jakiś czas funkcjonował oddział łódzkiego Polskiego Akcyjnego Banku Komercyjnego, ale przez większość okresu międzywojennego dom przy ul. Warszawskiej 19 służył przede wszystkim jako siedziba różnego rodzaju instytucji i organizacji. Warto pamiętać, że w 1920 r. mieściły się w nim agendy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego, w tym więzienie, w którym przetrzymywano aresztantów, rozstrzelanych następnie przy Szosie Północno-Obwodowej. Od 1926 r. do II wojny światowej górną kondygnację gmachu zajmowała prywatna siedmioklasowa Szkoła Powszechna i Gimnazjum Bronisławy Woźniackiej. Księga adresowa z 1926/1927 r. wymienia ponadto punkt sprzedaży sody „Solvay” i agenturę ubezpieczeniową B. Szymańskiej. W 1933 r. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet uruchomił w ogrodzie znajdującym się na zapleczu posesji przy ul. Warszawskiej 19 ogródek jordanowski, który działał w kolejnych latach. W 1935 r. informowano, że ogródek czynny w godzinach 9-16 mógł przyjąć sześćdziesięcioro dzieci.
Budynek przetrwał II wojnę światową i przez kilka kolejnych dekad służył jako siedziba przychodni i gabinetów lekarskich. Na przełomie stuleci był już opuszczony i zaniedbany, a w 2009 r. rozpoczął się nowy rozdział w jego dziejach.
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Dołącz do nas na X!
Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?