Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Od Krzysztofa Ehma do Centrum im. Zamenhofa

Wiesław Wróbel
Dom przy ul. Warszawskiej 19 powstał przed 1807 r. Pod koniec XIX w. został rozbudowany na siedzibę oddziału Ryskiego Banku Handlowego.
Dom przy ul. Warszawskiej 19 powstał przed 1807 r. Pod koniec XIX w. został rozbudowany na siedzibę oddziału Ryskiego Banku Handlowego. Wojciech Wojtkielewicz
Dwie kondygnacje, żółty tynk na elewacjach, charakterystyczny i niesymetrycznie usytuowany ryzalit w elewacji frontowej, boniowanie i pilasty… oraz portret Ludwika Zamenhofa.

Po tym krótkim opisie każdy natychmiast skojarzy, o którym budynku przy ul. Warszawskiej będzie dzisiaj mowa. Oczywiście o murowanym, piętrowym domu przy ul. Warszawskiej 19, który po gruntownym remoncie i renowacji, od 2009 r. służy jako siedziba Centrum im. Ludwika Zamenhofa w Białymstoku. Ten krótki okres czasu to zaledwie ułamek historii tej posesji, której początki uchwytne w źródłach historycznych sięgają czasów Branickich.

Ogród położony po północnej stronie dawnej ul. Bojarskiej - na którym dziś znajduje się działka przy ul. Warszawskiej 19 - należał w 1771 r. do Jana Pałczyńskiego. W inwentarzu miasta z 1771/1772 r. zapisano, że był on bojarem, zobowiązanym do odrabiania pańszczyzny dwa dni w tygodniu. Jego historię poznaliśmy już przy okazji omawiania dziejów posesji przy ul. Warszawskiej 20. Chociaż pozostawał właścicielem gospodarstwa, mieszkał w domu należącym do Krystiana Kaligowskiego, jednego z pierwszych białostockich sukienników, zatrudnionych na dworze Branickich. Interesujący nas teren opisano we wspomnianym inwentarzu tymi słowami: „za drogą ogród warzywny żerdziami ogrodzony”.

W okresie zaboru pruskiego w latach 1795-1807, podobnie jak pozostałe ogrody należące do gospodarzy żyjących przy ul. Bojarskiej, zostały wykupione lub przejęte przez Kamerę Wojny i Domen oraz pracujących w niej oficjalistów. W ciągu kilku lat zbudowali oni wzdłuż północnej pierzei ul. Bojarskiej szereg murowanych jedno- i dwukondygnacyjnych domów. Podobny los spotkał też ogród Pałczyńskiego, który już w 1807 r. został zajęty pod murowany dom (najpewniej piętrowy) przez Krzysztofa Ehma. Był on pruskim urzędnikiem, który w latach 1798-1807 pracował na stanowisku radcy Rejencji, a w 1804 r. zatrudniony był dodatkowo w Deputacji ds. Wyznaniowych przy Kamerze Wojny i Domen.

Po traktacie w Tylży w 1807 r. pozostał w Białymstoku i jako właściciela odnotowano go w 1810 r. Żył jeszcze w 1825 r. Pochodząca z tego roku „wiadomość o liczbie domów szlacheckich i urzędniczych” podaje, że omawiana nieruchomość należała wciąż do „wielmożnego sowietnika Ehm”, ale zarządzał nią pełnomocnik nazwiskiem Wróbel.

Gdzieś między 1825 a 1843 r. doszło do zmiany właściciela. W 1843 r. spotykamy bowiem informację, że dom Ehma należał już do Wincentego Potockiego. To postać warta krótkiego odnotowania. Wywodził się z mieszczan, urodził się w 1799 r., jako syn Grzegorza. W 1824 r. był już sekretarzem białostockiego magistratu. W 1825 r. zawarł ślub z Pauliną Fomberg, córką właściciela dużego zakładu kowalskiego przy ul. Wasilkowskiej (dziś ul. Sienkiewicza). W 1847 r. odnotowano go jako „głowę” miasta, czyli pełnił funkcję prezydenta. Pozostawał właścicielem domu przy ul. Bojarskiej jeszcze w 1853 r.

Małżonkowie Potoccy nie doczekali się dzieci, co mogło zdecydować o dalszych losach omawianego majątku. Najpewniej w latach 70. XIX w. wykupili go żydowscy przedsiębiorcy: Markus Gordon, Eliasz Zilberblat, Halpern Litman, Izaak Barasz i Mordka Arkin. Przypuszczalnie łączyła ich wspólnota interesów, ale także różne powiązania rodzinne. Grupa ta pozostawała w posiadaniu dawnego domu Ehma do końca zaboru rosyjskiego.

Zakup był niewątpliwie podyktowany względami inwestycyjno-finansowymi, skoro budynek został oddany w użytkowanie miejscowemu oddziałowi Ryskiego Banku Handlowego. Uruchomiono go w 1888 r. i najprawdopodobniej przy tej okazji stary budynek rozbudowano do obecnie zachowanej formy, rozszerzając w kierunku wschodnim i dodając nowe, charakterystyczne elementy architektoniczne. Warto wspomnieć, że w latach 1888-1910 w Ryskim Banku Handlowym pracował Franciszek Gliński, od 1919 r. pierwszy dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białymstoku.

Po I wojnie światowej w budynku jeszcze przez jakiś czas funkcjonował oddział łódzkiego Polskiego Akcyjnego Banku Komercyjnego, ale przez większość okresu międzywojennego dom przy ul. Warszawskiej 19 służył przede wszystkim jako siedziba różnego rodzaju instytucji i organizacji. Warto pamiętać, że w 1920 r. mieściły się w nim agendy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego, w tym więzienie, w którym przetrzymywano aresztantów, rozstrzelanych następnie przy Szosie Północno-Obwodowej. Od 1926 r. do II wojny światowej górną kondygnację gmachu zajmowała prywatna siedmioklasowa Szkoła Powszechna i Gimnazjum Bronisławy Woźniackiej. Księga adresowa z 1926/1927 r. wymienia ponadto punkt sprzedaży sody „Solvay” i agenturę ubezpieczeniową B. Szymańskiej. W 1933 r. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet uruchomił w ogrodzie znajdującym się na zapleczu posesji przy ul. Warszawskiej 19 ogródek jordanowski, który działał w kolejnych latach. W 1935 r. informowano, że ogródek czynny w godzinach 9-16 mógł przyjąć sześćdziesięcioro dzieci.

Budynek przetrwał II wojnę światową i przez kilka kolejnych dekad służył jako siedziba przychodni i gabinetów lekarskich. Na przełomie stuleci był już opuszczony i zaniedbany, a w 2009 r. rozpoczął się nowy rozdział w jego dziejach.

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na poranny.pl Kurier Poranny